んちゃ!
今回は組み合わせ論を積分に応用して遊ぶよ!
組み合わせ論を積分に応用するために以下の問題を考えてみましょう。
$N_{1}$変数を持つ関数$f(x_{1},x_{2},...,x_{N_{1}})$と$N_{2}$変数を持つ関数列$\{g_{k}(x_{1},x_{2},...,x_{N_{2}})\}$があるとする。この時次の偏微分を求めよ。
\begin{equation}
\partial_{x_{1}}^{D_{1}}\partial_{x_{2}}^{D_{2}}\cdots\partial_{x_{N_{2}}}^{D_{N_{2}}}f(\vb*{g}(\vb*{x}))
\end{equation}
まず、一般の場合を求めるのはかなり難しいのでまずは単純な場合で確認しながら確実に進みましょう。
この場合は比較的簡単に計算できる。実際
\begin{eqnarray}
\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}f&=&
\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}(\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})\\
&=&\partial_{x_{1}}(\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+\partial_{x_{1}}(\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})\\
&=&(\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+(\partial_{g_{i_{1}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}g_{i_{1}})(\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+(\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+(\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{1}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+(\partial_{g_{i_{1}}}\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}g_{i_{1}})(\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})\\
&=&(\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})\\
&+&(\partial_{g_{i_{1}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}g_{i_{1}})(\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+(\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})+(\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{1}}\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})\\
&+&(\partial_{g_{i_{1}}}\partial_{g_{i_{2}}}\partial_{g_{i_{3}}}f)(\partial_{x_{1}}g_{i_{1}})(\partial_{x_{2}}g_{i_{2}})(\partial_{x_{3}}g_{i_{3}})
\end{eqnarray}
ここで、以下の様に$1,2,3$を分割したものを表す集合を定めよう。
\begin{eqnarray}
\mathcal{P}_{3}\coloneqq\{\{\{1,2,3\}\},\{\{1,2\},\{3\}\},\{\{2,3\},\{1\}\},\{\{3,1\},\{2\}\},\{\{1\},\{2\},\{3\}\}\}
\end{eqnarray}
すると以下の式を得る事ができる。
\begin{equation}
\partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}\partial_{x_{3}}f=\sum_{\pi\in\mathcal{P}_{3}}(\partial^{\sharp\pi}_{g_{i_{1}}g_{i_{2}}\cdots g_{i_{\sharp \pi}}}f)\prod_{k=1}^{\sharp\pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}g_{i_{k}}
\end{equation}
上記の計算より以下の計算ができる事が分かる。
\begin{equation} \partial_{x_{1}}\partial_{x_{2}}\cdots\partial_{x_{N_{2}}}f=\sum_{\pi\in\mathcal{P}_{N_{2}}}(\partial^{\sharp\pi}_{g_{i_{1}}g_{i_{2}}\cdots g_{i_{\sharp \pi}}}f)\prod_{k=1}^{\sharp\pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}g_{i_{k}} \end{equation}
さっきまでの計算でわかります様に、一般の場合は$\underbrace{a_{1},a_{1},...,a_{1}}_{D_{1}個},\underbrace{a_{2},a_{2},...,a_{2}}_{D_{2}個},...,\underbrace{a_{N_{2}},a_{N_{2}},...,a_{N_{2}}}_{D_{N_{2}}個}$の様なアルファベットを$1,2,...,D_{1}+D_{2}+\cdots+D_{N_{2}}$個のブロックに分割する方法を考えれば良い。
これをマルチセット分割と呼びます。
一応定義しましょう。
集合$M\coloneqq\{(a_{j},k)|j=1,2,...,N_{2},k=1,2,...,D_{k}\}$を考える。例えば$M=\{(a,1),(a,2),(b,1)\}$を考える。
この時、以下の様な集合をマルチセット集合と呼ぶ。
\begin{eqnarray}
\left\{
\begin{array}{l}
\mathcal{P}(M)\coloneqq\{\{B_{1}, B_{2},\cdots ,B_{m}\}|B_{i}=\{B_{1}\sqcup B_{2}\sqcup\cdots \sqcup B_{m}=M\}/\sim\\
\{B_{1},B_{2},...,B_{m}\}\sim\{C_{1},C_{2},...,C_{n}\}\overset{def}{\Leftrightarrow}m=nかつ任意のi\in[m]に対してあるj\in[m]が存在して\sharp B_{i}=\sharp C_{j}が成り立ち、さらに任意の(a_{i},k_{i_{1}}),(a_{i},k_{i_{2}}),...,(a_{i},k_{i_{N_{i}}})\in B_{i}を満たすものと(a_{i},l_{j_{1}}),(a_{i},l_{j_{2}}),...,(a_{i},l_{j_{N_{i}}})\in C_{j}の個数が等しい。
\end{array}
\right.
\end{eqnarray}
それでは問題の回答をしよう。
それを定理の形で述べておくと次の様になる。
$N_{1}$変数を持つ関数$f(x_{1},x_{2},...,x_{N_{1}})$と$N_{2}$変数を持つ関数列$\{g_{k}(x_{1},x_{2},...,x_{N_{2}})\}$があるとする。この時次の偏微分を求めるには次の計算を行えば良い。
\begin{equation}
\partial_{x_{1}}^{D_{1}}\partial_{x_{2}}^{D_{2}}\cdots\partial_{x_{N_{2}}}^{D_{N_{2}}}f(\vb*{g}(\vb*{x}))=\sum_{\pi\in\mathcal{P}(M)}\underbrace{\sharp[\pi]}_{同値類の個数}(\partial^{\sharp\pi}_{g_{i_{1}}g_{i_{2}}\cdots g_{i_{\sharp \pi}}}f)\prod_{k=1}^{\sharp\pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}g_{i_{k}}
\end{equation}
ただし、$M\coloneqq\{(a_{j},k)|j=1,2,...,N_{2},k=1,2,...,D_{k}\}$とした。
$\sharp[\pi]$は同値類で潰した分の帳尻合わせ分の重みです。
それではいくつか応用してみよう。
$\lambda,\mu\in\mathbb{R}_{\geq 0}$とする。この時、次の問いに答えよ。
[1]任意の整数$M,N\in\mathbb{Z}_{\geq 0}$に対して以下の積分を定めた時、これをマルチセット分割を用いて表せ。
\begin{equation}
I_{M,N}(\lambda,\mu)\coloneqq\int_{0}^{1}x^{\lambda-1}(1-x)^{\mu-1}(\log{x})^{M}\{\log{(1-x)}\}^{N}dx
\end{equation}
[2]$M=2,N=1$の場合について計算を行え。
[1]まず前者に関しては$M\coloneqq\{(a,k),(b,l)|k=1,2,...,M,l=1,2,...,N\},\lambda=x_{1},\mu=x_{2}$とおき計算を行えば良い。
\begin{eqnarray}
I_{M,N}(\lambda,\mu)&=&\partial^{M+N}_{\lambda^{M}\mu^{N}}\frac{\Gamma(\lambda)\Gamma(\mu)}{\Gamma(\lambda+\mu)}\\
&=&\partial^{M+N}_{\lambda^{M}\mu^{N}}e^{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}}\\
&=&\sum_{\pi\in\mathcal{P}(M)}\sharp[\pi]e^{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}}\prod_{k=1}^{\sharp\pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\\
&=&B(\lambda,\mu)\sum_{\pi\in\mathcal{P}(M)}\sharp[\pi]\prod_{k=1}^{\sharp\pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}
\end{eqnarray}
[2]これは厳密にやるより少し手を抜きながらやる方がいい。
まずアルファベット$aab$を考えて、これを$1,2,3$ブロックに分割しよう。すると次の様になる。
1ブロック:$\{\{aab\}\}$
2ブロック:$\{\{aa\},\{b\}\},\underbrace{\{\{ab\},\{a\}\}}_{同値類は二つなので注意}$
3ブロック:$\{\{\{a\},\{a\},\{b\}\}\}$
このことから、次の様に計算すれば良い。
\begin{eqnarray}
I_{21}(\lambda,\mu)&=&B(\lambda,\mu)[\partial^{3}_{\lambda\lambda\mu}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\\
&+&\partial^{2}_{\lambda\lambda}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\partial_{\mu}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\\
&+&2\partial^{2}_{\lambda\mu}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\partial_{\lambda}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\\
&+&\partial_{\lambda}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\partial_{\lambda}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}\partial_{\mu}\{\log{\Gamma(\lambda)}+\log{\Gamma(\mu)}-\log{\Gamma(\lambda+\mu)}\}]\\
&=&B(\lambda,\mu)[-\psi^{(2)}(\lambda+\mu)\\
&+&\{\psi^{(1)}(\lambda)-\psi^{(1)}(\lambda+\mu)\}\{\psi(\mu)-\psi(\lambda+\mu)\}\\
&+&2\{-\psi^{(1)}(\lambda+\mu)\}\{\psi(\lambda)-\psi(\lambda+\mu)\}\\
&+&\{\psi(\lambda)-\psi(\lambda+\mu)\}^{2}\{\psi(\mu)-\psi(\lambda+\mu)\}]\\
&=&B(\lambda,\mu)[\{\psi(\mu)-\psi(\lambda+\mu)\}\{\{\psi(\lambda)-\psi(\lambda+\mu)\}^{2}\}+\{\psi^{(1)}(\lambda)-\psi^{(1)}(\lambda+\mu)\}\\
&-&2\{\psi(\lambda)-\psi(\lambda+\mu)\}\psi^{(1)}(\lambda+\mu)\\
&-&\psi^{(2)}(\lambda+\mu)]
\end{eqnarray}
下記の様な積分を求めよ。
\begin{equation}
(-1)^{N}\int_{0}^{\infty}x^{N}e^{-\alpha x}\sin{\beta x}dx
\end{equation}
[1]
$M=\{(a,1),(a,2),...,(a,N)\},x_{1}=\alpha$とおく。
\begin{eqnarray}
(-1)^{N}\int_{0}^{\infty}x^{N}e^{-\alpha x}\sin{\beta x}dx&=&\frac{\partial^{N}}{\partial \alpha^{N}}\int_{0}^{\infty}e^{-\alpha x}\sin{\beta x}dx\\
&=&\frac{\partial^{N}}{\partial \alpha^{N}}\{[-\frac{1}{\alpha}e^{-\alpha x}\sin{\beta x}]_{0}^{\infty}+\frac{\beta}{\alpha}\int_{0}^{\infty}e^{-\alpha x}\cos{\beta x}dx\}\\
&=&\frac{\partial^{N}}{\partial \alpha^{N}}\{[-\frac{\beta}{\alpha^{2}}e^{-\alpha x}\cos{\beta x}]_{0}^{\infty}-\frac{\beta^{2}}{\alpha^{2}}\int_{0}^{\infty}e^{-\alpha x}\sin{\beta x}\}\\
&=&\frac{\partial^{N}}{\partial \alpha^{N}}\frac{\beta}{\alpha^{2}+\beta^{2}}\\
&=&\frac{\partial^{N}}{\partial \alpha^{N}}e^{\log{\beta}-\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}}\\
&=&e^{\log{\beta}-\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}}\sum_{\pi\in P(M)}\sharp[\pi]\prod_{k=1}^{\sharp \pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}\{\log{\beta}-\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}\}
\end{eqnarray}
[2]
例えばアルファベット$\underbrace{a,a,...,a}_{N個}$を$m$ブロックに分割した場合の組み合わせは次の様
\begin{equation}
\underbrace{\{(a,i_{11})\},\{(a,i_{21})\},...,\{(a,i_{k_{1}1})\}}_{k_{1}個},\underbrace{\{(a,i_{211}),(a,i_{112})\},\{(a,i_{221}),(a,i_{222})\},...,\{(a,i_{2k_{2}1}),(a,i_{2k_{2}2})\}}_{k_{2}個},...,\underbrace{\{(a,i_{m11}),(a,i_{m12}),...,(a,i_{m1m})\},\{(a,i_{m21}),(a,i_{m22}),...,(a,i_{m2m})\},...,\{(a,i_{mk_{m}1}),(a,i_{mk_{m}2}),...,(a,i_{mk_{m}m})\}}_{k_{m}個}
\end{equation}
この様な分割方法の同値類は$\frac{N!}{(1!)^{k_{1}}(2!)^{k_{2}}\cdots (m!)^{k_{m}}k_{1}!k_{2}!\cdots k_{m}!}$通り。
ただし、$k_{1}+2k_{2}+\cdots+mk_{m}=N$とした。
この事を用いると
\begin{eqnarray}
(-1)^{N}\int_{0}^{\infty}x^{N}e^{-\alpha x}\sin{\beta x}dx&=&e^{\log{\beta}-\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}}\sum_{\pi\in P(M)}\sharp[\pi]\prod_{k=1}^{\sharp \pi}\prod_{B_{k}\in\pi}\partial^{\sharp B_{k}}_{\prod_{j\in B_{k}}x_{j}}\{\log{\beta}-\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}\}\\
&=&\frac{\beta}{\alpha^{2}+\beta^{2}}\sum_{d=1}^{N}\sum_{\substack{(k_{1},k_{2},...,k_{N})\in\mathbb{Z}_{0}^{N}\\k_{1}+k_{2}+\cdots+k_{N}=d\\k_{1}+2k_{2}+\cdots+Nk_{N}=N}}\frac{N!}{\prod_{l=1}^{N}(l!)^{k_{l}}k_{l}!}\prod_{m=1}^{N}[\frac{\partial^{m}}{\partial \alpha^{m}}\{\log{\beta}-\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}\}]^{k_{m}}\\
&=&\frac{\beta}{\alpha^{2}+\beta^{2}}\sum_{d=1}^{N}\sum_{\substack{(k_{1},k_{2},...,k_{N})\in\mathbb{Z}_{0}^{N}\\k_{1}+k_{2}+\cdots+k_{N}=d\\k_{1}+2k_{2}+\cdots+Nk_{N}=N}}\frac{N!}{\prod_{l=1}^{N}(l!)^{k_{l}}k_{l}!}\prod_{m=1}^{N}\{-\frac{\partial^{m}}{\partial\alpha^{m}}\log{(\alpha^{2}+\beta^{2})}\}^{k_{m}}
\end{eqnarray}